زرچین
جایی در میان کوهستان‌های ایران، از خراسان، لرستان یا کردستان، گیاهی خودرو، اما باوقار و پرخاصیت از دل خاک سر بر می‌آورد. گیاهی که در گویش‌های محلی به آن «الوک»، «بادم کوهی» یا «الوکک» می‌گویند. شاید کمتر کسی در شهرهای بزرگ نام آن را شنیده باشد، اما برای روستاییان، چوپانان، و گیاه‌چین‌های محلی، الوک نامی آشنا است. ابن نوع بادام کوهی، فقط یک گیاه نیست؛ الوک به عنوان و معجون سلامتی بین مردم زاگرس‌نشین مشهور است. در این مقاله از زرچین، با ویژگی‌ها و خواص این بادام شگفت‌انگیز و محلی آشنا می‌شویم.
الوک چیست؟ نگاهی به ویژگی‌های خاص بادام کوهی
الوک، با نام علمی Amygdalus scoparia، یکی از گونه‌های بادام وحشی است که در مناطق کوهستانی و نیمه‌خشک ایران رشد می‌کند. درخت الوک، درختچه‌ای خاردار با شاخه‌های نازک و برگ‌های کشیده است که در فصل بهار گل‌هایی سفید یا صورتی بر شاخه‌های خود می‌نشاند. میوه این درخت، شبیه بادام معمولی است، اما کوچک‌تر، تلخ‌تر و پوشیده از کرک‌های نرم است. این گیاه نه‌تنها در ایران، بلکه در برخی مناطق خاورمیانه و آسیای مرکزی نیز شناخته شده است و به دلیل مقاومتش در برابر کم‌آبی، یکی از منابع طبیعی ارزشمند در مناطق نیمه‌خشک به شمار می‌رود.
گرفتن تلخی الوک (بادم کوهی تلخ) یک مرحله بسیار مهم پیش از مصرف خوراکی آن است، چون این تلخی به دلیل وجود ترکیباتی مانند آمیگدالین است که در بدن ممکن است تبدیل به سیانور شود و مصرف زیاد و فراوری نشده آن سمی و خطرناک است.
کاربردهای خوراکی الوک یا بادام کوهی چیست؟
مغز الوک به صورت خام به‌شدت تلخ است و مصرف مستقیم آن توصیه نمی‌شود. اما پس از فراوری، خیساندن، یا تفت‌دادن و ازبین‌بردن تلخی، می‌توان آن را در تهیه خوراکی‌هایی مانند شیرینی‌های محلی، حلواهای دارویی و حتی روغن‌گیری مورداستفاده قرار داد. روغن الوک که از مغز تلخ آن استخراج می‌شود، رنگی روشن و طعمی تند دارد و معمولاً در تهیه روغن‌های دارویی یا صابون‌های سنتی کاربرد دارد.
|
نام‌ها و مشخصات گیاه
|
الوک، بادم کوهی، بادام تلخ کوهی |
درختچه‌ای خودرو در مناطق کوهستانی ایران با میوه‌ای تلخ و کوچک |
|
خواص درمانی در طب سنتی |
تقویت کبد، کاهش التهاب، درمان سرفه، رفع یبوست، انرژی‌زا |
روغن الوک برای درد مفاصل / مغز الوک برای سرفه و ضعف بدن |
|
روش‌های استفاده و فراوری |
خیساندن، جوشاندن، روغن‌گیری، تفت‌دادن |
خیساندن مغز به مدت ۴۸ ساعت برای گرفتن تلخی / استفاده از روغن برای ماساژ مفاصل |
تلخی الوک یا بادام کوهی چگونه گرفته می شود؟
گرفتن تلخی الوک یا بادم کوهی تلخ، یک مرحله بسیار مهم پیش از مصرف خوراکی آن است، چون این تلخی به دلیل وجود ترکیباتی مانند آمیگدالین است که در بدن ممکن است تبدیل به سم شود. همچنین مصرف زیاد و فراوری نشده این نوع از بادام کوهی سمی و خطرناک است. در ادامه روش‌های مطمئن، سنتی و رایج برای گرفتن تلخی الوک را مرحله‌به‌مرحله توضیح می‌دهیم:
روش اول: خیساندن و آب‌کشی چند باره
این روش ساده‌ترین و رایج‌ترین روش در طب سنتی و بین مردم محلی است. برای انجام این کار، مراحل زیر انجام می‌شود:
- شکستن پوست چوبی الوک و جداکردن مغز آن.
- مغزها را در ظرفی از آب سرد بریزید تاحدی‌که آب کاملاً روی مغزها را بگیرد.
- بادام‌های کوهی را به مدت ۲۴ تا ۴۸ ساعت آن را در آب بخیسانید.
- هر 6 تا 8 ساعت یک‌بار آب آن را عوض کنید. این کار باعث می‌شود ترکیبات تلخ و آمیگدالین از مغز خارج شود.
- بعد از گذشت زمان، مغزها را آب‌کشی کرده و با آب گرم بشویید.
- سپس آن‌ها را خشک کرده یا روی حرارت ملایم تفت دهید.
می‌توان پس از این مرحله، مغزها را پودر کرد یا با عسل مخلوط کرد و برای مصرف خوراکی محدود از آن‌ها استفاده کرد.
روش دوم: جوشاندن و سپس خیساندن در آب
برای اطمینان بیشتر در گرفتن تلخی الوک، به‌ویژه اگر مغزها بسیار تلخ باشند، از این روش استفاده می‌شود:
- ابتدا مغزهای الوک را داخل قابلمه بریزید و حدود ۱۰ تا ۱۵ دقیقه با آب بجوشانید.
- سپس آب را خالی کنید و دوباره آب سرد روی مغزها بریزید.
- این بار بگذارید حدود 24 ساعت در آب سرد بمانند.
- دوباره چند بار آب را عوض کنید.
- بعد از خیساندن، مغزها را خشک کرده یا تفت دهید.
این روش دومرحله‌ای برای مصارف دارویی یا خوراکی محدود بسیار ایمن‌تر است.
روش سوم: استفاده از نمک برای خروج تلخی الوک
در برخی مناطق محلی، از نمک هم برای کمک به گرفتن تلخی استفاده می‌شود. در این روش به این صورت عمل می‌کنیم:
- مغزها را پس از پوست‌گرفتن، در آب‌نمک رقیق و در ۱ قاشق غذاخوری نمک در ۱ لیتر آب بخیسانید.
- مغزها را به مدت ۱۲ تا ۲۴ ساعت در آب‌نمک نگه دارید.
- سپس الوک‌ها را با آب معمولی چند بار آب‌کشی کرده و در آب تازه ۱۲ ساعت دیگر بخیسانید.
- در پایان، آب را خالی کرده و مغزها را خشک کنید.
نکات مهم بعد از گرفتن تلخی الوک یا بادام کوهی
- حتماً مغزها را قبل از مصرف تست کنید. چند عدد مغز را امتحان کنید. اگر هنوز تلخ بود، مراحل خیساندن را ادامه دهید.
- بهتر است مغزهای فراوری‌شده را بوداده یا تفت دهید تا ماندگاری و طعم بهتری داشته باشند.
- مغزهای فراوری‌شده را در ظرف دربسته، جای خشک و خنک نگهداری کنید.
- اگر قصد دارید روغن‌گیری کنید، تلخی بادام‌های کوهی را پیش از آن حتماً بگیرید؛ چون بر طعم و کیفیت روغن اثر منفی دارد.
- حتی پس از گرفتن تلخی، در مصرف الوک زیاده‌روی نکنید. سعی کنید از الوک روزانه بیش از ۵ تا ۷ عدد مصرف نشود، مگر با تجویز متخصص طب سنتی. تلخی بالا در این مغز، نشانه وجود مواد سمی است که در صورت مصرف زیاد، خطرناک می‌شود.
خواص درمانی و فواید الوک یا بادام کوهی ایرانی
درخت الوک، از ریشه تا میوه‌اش، برای اهالی طب سنتی و داروسازان گیاهی در ایران، حکم طلا دارد. در ادامه برخی از مهم‌ترین خواص آن را بررسی می‌کنیم:
1. تقویت کبد و پاکسازی بدن
یکی از کاربردهای اصلی میوه الوک در طب سنتی، کمک به سم‌زدایی بدن و تقویت کبد است. مصرف منظم آن البته به صورت فراوری‌شده برای کاهش تلخی، به پاکسازی کبد از سموم کمک می‌کند و باعث بهبود عملکرد دستگاه گوارش می‌شود.
پاکسازی کبد با زرشک هم یکی دیگر از توصیه‌های طب سنتی برای سلامت کبد است که می‌توانید درباره آن در زرچین بخوانید.
2. ضد التهاب قوی
برگ و میوه الوک دارای ترکیبات ضدالتهابی هستند که برای درمان التهاب‌های داخلی مانند ورم معده، دردهای مفصلی یا حتی مشکلات پوستی مورداستفاده قرار می‌گیرند. جوشانده برگ آن در مناطق محلی برای شست‌وشوی زخم‌ها نیز کاربرد دارد.
3. کاهش کلسترول و قند خون
مطالعاتی در زمینه تأثیر بادام‌های وحشی بر سوخت‌وساز چربی‌ها و قندها در بدن صورت گرفته است. به‌ویژه روغن تلخ استخراج‌شده از الوک، به دلیل وجود اسیدهای چرب مفید، می‌تواند به کاهش کلسترول بد خون و کنترل قند کمک کند.
4. ضد سرفه و بهبود گلو درد
مردم بومی در هنگام سرماخوردگی، از جوشانده مغز الوک برای کاهش سرفه و نرم کردن گلو استفاده می‌کنند. گرچه مزه آن تلخ است، اما خاصیت آرام‌بخش آن در بهبود گلودردهای مزمن، در بین مردم محلی زبانزد است.
5. تقویت قوای جنسی و انرژی زایی
در برخی از نسخه‌های طب سنتی، مغز الوک برای افزایش نیروی جنسی و برطرف‌کردن ضعف جسمی تجویز شده است. این خاصیت بیشتر به دلیل مواد مغذی و روغن‌های طبیعی موجود در مغز آن است.
6. درمان التهاب و درد مفاصل
یکی از کاربردهای مشهور الوک در طب سنتی، استفاده از روغن آن برای کاهش دردهای رماتیسمی و التهاب مفاصل است. روغن الوک خاصیت گرمی و نفوذپذیر دارد و معمولاً در ترکیب با روغن سیاه‌دانه یا روغن بابونه برای ماساژ بدن تجویز می‌شود.
روش های استفاده از الوک در طب سنتی
در منابع طب سنتی، به‌ویژه آثار به‌جامانده از حکمایی چون بوعلی سینا، گیاهان تلخ اما چرب، جایگاه خاصی دارند. خواص این نوع از بادام تا حدی شبیه خواص بادام تلخ است. تلخی آن‌ها، نشانه‌ای از خاصیت گشایندگی، و چربی‌شان نشانه‌ای از تغذیه عمیق بدن است. الوک دقیقاً در همین دسته جای می‌گیرد: تلخ، اما مغذی و درمانگر.
به دلیل تلخی زیاد الوک، استفاده از آن نیاز به آماده‌سازی با دقت بالایی دارد. برای استفاده از این ماده به صورت خوراکی باید ابتدا تلخی آن گرفته شود. در ادامه روش‌های مرسوم استفاده از این گیاه در طب سنتی را می‌خوانید:
1. استفاده از مغز الوک یا بادم کوهی برای درمان ضعف یا سرفه
- ابتدا مغز الوک را در آب ولرم خیس کنید و چند بار آب آن را عوض کنید تا تلخی‌اش گرفته شود.
- سپس آن را بوداده و همراه با عسل، روزانه ۳ تا ۵ عدد مصرف کنید.
- بهترین زمان مصرف، صبح ناشتا یا عصر است.
نکته مهم: هرگز در مصرف بادام کوهی، زیاده‌روی نکنید چون انواع تلخ آن ممکن است حاوی آمیگدالین باشند. این ماده در بدن تبدیل به سیانور می‌شود و در میزان بالا خطرناک است.
2. روغن الوک برای مفاصل و دردهای عضلانی
- روزانه دو بار، محل درد را با مقداری روغن الوک گرم ماساژ دهید.
- می‌توانید قبل از خواب، محل را با پارچه گرم بپوشانید تا جذب بهتر صورت گیرد.
برگ و پوست الوک برای ضدعفونی کردن و شستن زخم
- برگ یا پوست خشک‌شده الوک را جوشانده و پس از ولرم شدن، برای شست‌وشوی زخم یا درمان آفت دهان استفاده کنید.
- از این جوشانده می‌توان برای بخور صورت در مشکلات تنفسی نیز استفاده کرد.
نکات احتیاطی مهم برای استفاده دارویی الوک یا بادام کوهی
- مصرف مغز تلخ الوک در مقدار زیاد خطرناک است. به دلیل وجود ترکیباتی که می‌تواند در بدن سیانور تولید کند، مصرف باید محدود و همراه با دانش باشد.
- کودکان، زنان باردار و شیرده بهتر است از مصرف فرآورده‌های الوک پرهیز کنند مگر با تجویز متخصص.
- افرادی که مزاج گرم دارند، بهتر است الوک را همراه با موادی مثل سکنجبین، آب انار یا لعاب کتیرا مصرف کنند تا تعادل مزاجی حفظ شود.
- درمان‌های پوستی با روغن الوک باید ابتدا روی بخش کوچکی از پوست تست شود تا از نداشتن حساسیت اطمینان حاصل گردد.
خواص بادام کوهی
سخن پایانی
در دورانی که هر روز بیشتر از طبیعت فاصله می‌گیریم، گیاهانی مانند الوک به ما یادآوری می‌کنند که درمان، آرامش و تعادل گاه نه در داروخانه‌ها، بلکه در دل طبیعت نهفته است. شاید وقت آن رسیده که این گیاه فراموش‌شده، دوباره جایی در سبد سلامت خانواده‌های ایرانی پیدا کند. البته مصرف این ماده شگفت‌انگیز باید با شناخت، آگاهی و احترام به طبیعت همراه باشد. اگر به بادام علاقه‌مند هستید می‌توانید با مراجعه به زرچین انواع بادام ایرانی و خارجی را تهیه کنید.
سؤالات متداول
الوک چیست و در کجا رشد می‌کند؟
الوک، یک گیاه خودرو و درختچه‌ای از خانواده بادام‌ها است که بیشتر در مناطق کوهستانی، خشک و نیمه‌خشک ایران مثل خراسان، لرستان، کردستان و بخش‌هایی از کرمان می‌روید.
آیا خوردن مغز الوک به صورت خام خطرناک است؟
بله. مغز الوک به صورت خام و تلخ حاوی ترکیباتی مانند آمیگدالین است که مصرف خام و فراوری نشده آن در مقدار بالا ممکن است مسمومیت‌زا و خطرناک باشد؛ بنابراین پیش از مصرف باید تلخی آن با روش‌هایی مانند خیساندن، جوشاندن یا آب‌کشی چندباره گرفته شود.
چه خواصی در طب سنتی برای الوک بیان شده است؟
در طب سنتی ایران، الوک گیاهی گرم و خشک محسوب می‌شود که برای تقویت کبد، کاهش التهاب مفاصل، رفع سرفه، بهبود یبوست، افزایش انرژی بدن و حتی درمان آفت‌های دهانی مورداستفاده قرار می‌گیرد.
روش گرفتن تلخی مغز الوک چگونه است؟
رایج‌ترین روش گرفتن تلخی الوک، خیساندن مغزهای شکسته‌شده در آب سرد به مدت ۲۴ تا ۴۸ ساعت و تعویض مکرر آب است. همچنین می‌توان ابتدا مغزها را جوشاند، سپس در آب سرد خیساند.
آیا می‌توان روغن الوک را برای مصارف دارویی استفاده کرد؟
بله. روغن الوک که از مغز تلخ آن گرفته می‌شود، در طب سنتی برای ماساژ مفاصل دردناک، تسکین رماتیسم، رفع خشکی پوست مورداستفاده قرار می‌گیرد.
چه افرادی نباید از الوک استفاده کنند؟
کودکان، زنان باردار و شیرده، و افراد با مزاج بسیار گرم یا دارای بیماری‌های زمینه‌ای، بهتر است بدون مشورت با متخصص طب سنتی از مصرف الوک و فرآورده‌های آن خودداری کنند. همچنین مصرف زیاد آن به‌ویژه در حالت تلخ و خام، برای همه افراد مضر است.
