در هفته سوم مهرماه ۱۴۰۴ بازار زعفران شاهد یکی از شدیدترین افت‌های قیمتی در سال‌های اخیر بوده است. این کاهش، هم صادرکنندگان را دچار شوک کرده و هم کشاورزان را نگران کرده است. ریشه این اتفاق در ترکیب چند عامل نهفته است: فشار عرضه در فصل برداشت، نوسان نرخ ارز، و حتی دستگیری چند بازرگان چینی در مسیر صادرات مجدد از امارات.
در این مقاله به‌صورت تحلیلی، پشت‌پرده این ریزش 30 درصدی و مسیر احتمالی آینده قیمت زعفران را مرور می‌کنیم.
چرا قیمت زعفران این‌قدر افت کرد؟
کاهش اخیر قیمت زعفران حاصل مجموعه‌ای از عوامل اقتصادی، تجاری و روانی است که هم‌زمان در بازار فعال شده‌اند. بررسی دقیق این عوامل نشان می‌دهد که ریزش فعلی صرفاً نتیجه‌ی عرضه زیاد نیست، بلکه ترکیبی از نوسان ارزی، اختلال در صادرات، فشار نقدینگی کشاورزان و مشکلات ساختاری زنجیره ارزش زعفران در آن نقش داشته‌اند. در ادامه، مهم‌ترین دلایل این افت کم‌سابقه را مرور می‌کنیم.
جدول مقایسه قیمت زعفران (به‌روزرسانی: ۲۲ مهر ۱۴۰۴)
| نوع زعفران | قیمت پیش از کاهش(میلیون تومان) | قیمت فعلی (میلیون تومان) | درصد کاهش |
|---|---|---|---|
| سوپر نگین | ۱۴۰ | ۹۸ | ≈۳۰٪ |
| نگین | ۱۳۵ | ۹۵ | ≈۲۹.۶٪ |
| سرگل | ۱۲۵ | ۹۰ | ≈۲۸٪ |
| پوشال | ۱۰۰ | ۸۰ | ≈۲۰٪ |
| دخترپیچ | ۹۰ | ۷۵ | ≈۱۶.۷٪ |
۱. فشار عرضه در آستانه فصل برداشت
با نزدیک شدن به فصل برداشت، کشاورزان و کسانی که زعفران ذخیره کرده‌اند، برای نقدینگی زودتر وارد بازار شده‌اند. این هجوم عرضه تازه، به‌ویژه اگر با روانه شدن انبارهای قدیمی همراه شود، فشار نزولی شدیدی بر قیمت گذاشته است.
۲. افت تقاضای صادراتی و موانع ورود به بازار مقصد
یک بخش مهم این افت ناشی از چالش‌های صادراتی است که کمتر مطرح می‌شود:
-
گزارش‌ها حاکی است که در مسیر صادرات زعفران به دبی و سپس صادرات مجدد آن از امارات به چین، برخی بازرگانان چینی برای کاهش میزان مالیات و عوارض گمرکی، حجم واقعی محموله‌ها را در اسناد صادراتی کمتر از میزان واقعی اعلام کرده‌اند. این اقدام باعث بروز تخلفات مالی و حساسیت مقامات امارات شد و در ادامه، با دستگیری چند نفر از این بازرگانان، روند صادرات غیرمستقیم زعفران از مسیر امارات با اختلال جدی روبه‌رو گردید.
-
قوانین سختگیرانه واردات در چین (کنترل خلوص، اندازه ذرات، بسته‌بندی، استاندارد آزمایشگاهی) گمرک آن کشور در برخی محموله‌ها تأخیر یا رد کرده است. بنابراین بعضی خریداران خارجی در خرید جدید با احتیاط رفتار می‌کنند یا انجام معامله را به تأخیر می‌اندازند.
-
دسترسی شرکت‌های ایرانی به شبکه‌های بانکی بین‌المللی محدود است؛ این یعنی هزینه حمل و نقل، تضمین پرداخت و ترانزیت برای صادرکنندگان افزایش یافته است.
۳. نوسان نرخ ارز و ریسک سیاست‌گذاری
وقتی نرخ ارز ناپایدار باشد، صادرکننده نمی‌داند که با تبدیل ارز دریافتی، چقدر در داخل دریافت خواهد کرد. بعضی ترجیح می‌دهند فعلاً وارد معاملات نشوند یا حجم کمتری بفروشند. این مسأله کاهش تقاضا در بازار داخلی را تشدید می‌کند.
۴. فروش احساسی انبارداران و دلالان
کسانی که در دوره‌های قبل زعفران ذخیره کرده‌اند، ممکن است از ترس افت بیشتر قیمت، به صورت زنجیره‌ای شروع به فروش کنند. این فروش‌ها خارج از نظم بازار و بدون تحلیل بازار انجام می‌شود و باعث تشدید افت قیمت می‌شود.
۵. ضعف ساختاری در زنجیره ارزش (فرآوری، برند، بسته‌بندی)
اگر زعفران صرفاً به صورت فله صادر شود، خریداران خارجی می‌توانند آن را داخل کشور مقصد دوباره بسته‌بندی کنند و به نام خود بفروشند. این موضوع انگیزه برای سرمایه‌گذاری بر فرآوری و برند ایرانی را کاهش می‌دهد — در نتیجه بخشی از ارزش افزوده از دست می‌رود.این ضعف ساختاری باعث می‌شود وقتی قیمت سقوط می‌کند، بازندگان بیشتر کسانی باشند که در مسیر فرآوری، بسته‌بندی و برند فعال‌اند.
واکنش بازار زعفران به کاهش قیمت؛ تقاطع امید و بدبینی
سقوط ناگهانی قیمت زعفران موجی از واکنش‌ها را در میان فعالان بازار، از کشاورزان و صادرکنندگان تا واحدهای بسته‌بندی و تجار بین‌المللی برانگیخته است. در حالی‌که برخی این افت را طبیعی و موقتی می‌دانند، گروهی دیگر آن را نشانه‌ای از یک بحران عمیق‌تر در ساختار تجارت زعفران ایران تلقی می‌کنند.
دیدگاه اول؛ تحلیلگران خوش‌بین به بازگشت قیمت
از دید فعالان خوش‌بین، افت اخیر بیش از آن‌که به عوامل بنیادین مربوط باشد، پیامد مستقیم افزایش عرضه در فصل برداشت و نوسان مقطعی نرخ ارز است. آنان معتقدند بازار زعفران معمولاً در سه‌ماهه پاییز با چنین نوساناتی روبه‌رو می‌شود، اما در ماه‌های بعد، با کاهش حجم عرضه و رشد صادرات، قیمت‌ها به تدریج متعادل می‌شوند.
بر اساس این دیدگاه، چند مؤلفه می‌تواند مسیر بازگشت قیمت را هموار کند:
-
کاهش حجم برداشت نسبت به سال گذشته: خشکسالی و کمبود منابع آبی در خراسان جنوبی و رضوی، سطح زیر کشت و عملکرد مزرعه را کاهش داده است.
-
رشد تقاضای صادراتی در فصل زمستان: بسیاری از سفارش‌های بین‌المللی زعفران، به‌ویژه از سمت چین و اتحادیه اروپا، در ماه‌های پایانی سال میلادی انجام می‌شود.
-
احتمال مداخله حمایتی دولت: در صورت اجرای خرید حمایتی یا تسهیل بازگشت ارز صادراتی، احتمال بازگشت قیمت به محدوده ۱۱۰ تا ۱۳۰ میلیون تومان وجود دارد.
در مجموع، این گروه ریزش فعلی را اصلاح طبیعی بازار می‌دانند و انتظار دارند پس از تخلیه فشار عرضه، قیمت زعفران مجدداً در محدوده‌های بالاتر تثبیت شود.
دیدگاه دوم؛ تحلیلگران بدبین و نگران رکود ساختاری
در مقابل، گروهی از کارشناسان و فعالان اقتصادی نگاه خوش‌بینانه را ساده‌انگارانه می‌دانند. به باور آنان، افت اخیر نه صرفاً ناشی از عرضه بالا، بلکه نتیجه مستقیم فشارهای سیاسی، مالی و ساختاری در تجارت زعفران ایران است.
این گروه تأکید می‌کنند که تحریم‌های بانکی، دشواری انتقال ارز، و محدودیت‌های گمرکی به‌ویژه در مسیر امارات–چین، شبکه صادرات رسمی ایران را تضعیف کرده است. افزون بر آن، ادامه‌ی رکود اقتصادی در بازارهای هدف و افزایش هزینه‌های حمل‌ونقل بین‌المللی، سودآوری صادرات زعفران را به حداقل رسانده است.
به اعتقاد این دسته از تحلیلگران، حتی در صورت کاهش عرضه داخلی، نبود زیرساخت‌های مالی بین‌المللی، رقابت ناسالم واسطه‌های غیررسمی، و بی‌ثباتی نرخ ارز، اجازه بازگشت پایدار قیمت را نخواهد داد. آنان هشدار می‌دهند که اگر اصلاحات اساسی در سازوکار صادرات انجام نشود، بازار زعفران ممکن است تا مدت‌ها در بازه ۸۵ تا ۱۱۰ میلیون تومان باقی بماند.
در واقع، نگاه این گروه فراتر از نوسانات فصلی است؛ آنان از فرسایش تدریجی توان رقابتی زعفران ایرانی در بازار جهانی سخن می‌گویند و معتقدند بحران فعلی می‌تواند مقدمه‌ای بر تغییر توازن قیمتی در صنعت طلای سرخ باشد.
مطلب پیشنهادی: خریدار زعفران از کشاورزان در مشهد
آثار کاهش قیمت زعفران بر تولیدکنندگان و فرآوری‌کنندگان
در این نقطه، بخش تأثیرات را به صورت عملیاتی و ملموس بررسی می‌کنیم:
-
کاهش درآمد کشاورزانوقتی قیمت سقوط کند، حتی اگر هزینه‌های برداشت و خشک‌کردن ثابت باشند، سود کشاورز به شدت کاهش می‌یابد. برخی مجبور خواهند شد کیفیت را فدای سرعت فروش کنند.
-
کاهش انگیزه سرمایه‌گذاری در بهبود کیفیتاگر تفاوت قیمت بین زعفران ساده و مرغوب کم شود، کشاورزان ممکن است به سمت تولید میانگین حرکت کنند و عطرو رنگ محصول پایین‌تر آید.
-
مشکلات نقدینگی واحدهای فرآوری و بسته‌بندیکارخانه‌ها و خطوط بسته‌بندی که سرمایه ثابت دارند، تحت فشار هزینه‌های ثابت قرار می‌گیرند. افت قیمت ممکن است باعث تعطیلی خطوط یا کم شدن ظرفیت عملیاتی شود.
-
کاهش اشتغال و سرمایه‌گذاری بخش خصوصیکسانی که در برندسازی، بازاریابی یا صادرات وارد شده بودند، ممکن است انگیزه خود را از دست بدهند یا پروژه‌های توسعه‌ای را متوقف کنند.
-
افزایش ریسک تقلب و کاهش استانداردهادر شرایط فشار مالی، برخی ممکن است به کاهش استاندارد کیفیت یا افزودن ناخالصی روی آورند که اعتماد بازار را آسیب می‌زند.
-
کاهش ارزش افزوده داخلیاگر زعفران فله صادر شود یا فرآوری ضعیف انجام شود، بخش عمده ارزش افزوده به واسطه‌ها می‌رسد، نه تولیدکننده یا فرآوری‌کننده داخلی.
چشم‌انداز قیمت زعفران در ماه‌های آینده؛ میان دو سناریوی متضاد
بازار زعفران ایران پس از سقوط در هفته سوم مهر ماه 1404، در نقطه‌ای حساس از نظر روانی و اقتصادی قرار گرفته است. در حالی که بخشی از فعالان انتظار بازگشت قیمت را دارند، برخی تحلیلگران معتقدند شرایط کنونی می‌تواند مقدمه‌ی ورود بازار به یک دوره رکودی باشد. برای ارزیابی دقیق‌تر آینده، لازم است دو مسیر احتمالی پیش‌روی بازار مورد بررسی قرار گیرد.
بازه کوتاه‌مدت: فشار عرضه همچنان ادامه دارد
در کوتاه‌مدت و تا پایان فصل برداشت، احتمال تداوم فشار نزولی بالا است. حجم محصول تازه از مناطق خراسان جنوبی، رضوی و شمالی در حال ورود به بازار است و انبارداران نیز برای جلوگیری از ضرر بیشتر، عرضه خود را افزایش داده‌اند.در همین بازه، خریداران عمده نیز به‌دلیل بی‌ثباتی نرخ ارز و نبود اطمینان از روند صادرات، با احتیاط وارد بازار می‌شوند.به همین دلیل انتظار می‌رود که قیمت زعفران در کوتاه‌مدت در محدوده ۹۰ تا ۱۰۰ میلیون تومان نوسان داشته باشد و احتمال جهش ناگهانی بسیار اندک است.
بازه میان‌مدت: احتمال بازگشت تدریجی در صورت رفع موانع صادرات
در صورت تثبیت نسبی نرخ ارز و آغاز موج جدید سفارش‌های خارجی، خصوصاً از چین، هند و کشورهای اروپایی، می‌توان انتظار داشت بخشی از افت اخیر جبران شود.تحلیل داده‌های صادراتی نشان می‌دهد که معمولاً از دی تا اسفند، بازار جهانی زعفران فعال‌تر می‌شود و در صورتی که مسیرهای بانکی و گمرکی هموارتر شوند، تقاضا به‌ویژه برای زعفران نگین و سوپر نگین افزایش خواهد یافت.
با این شرایط، در نیمه دوم سال احتمال بازگشت قیمت به محدوده ۱۱۰ تا ۱۳۰ میلیون تومان وجود دارد. البته این سناریو وابسته به چند متغیر کلیدی است:
-
ثبات نسبی نرخ ارز
-
رفع بخشی از محدودیت‌های صادرات مجدد از امارات
-
مدیریت صحیح بازار داخلی و جلوگیری از عرضه هیجانی
جمع بندی
سقوط اخیر قیمت زعفران را نمی‌توان تنها به نوسانات مقطعی بازار نسبت داد. آنچه در یک هفته گذشته رخ داد، تصویری فشرده از مجموعه‌ای از مشکلات ریشه‌دار در زنجیره تولید و تجارت زعفران است؛ از وابستگی بیش از حد به صادرات فله‌ای و واسطه‌محور گرفته تا فقدان سیاست‌های حمایتی مؤثر و بی‌ثباتی ارزی.
واقعیت این است که بازار زعفران ایران، در آستانه یک دو‌راهی قرار دارد:یا با اصلاح ساختار صادرات، تقویت برندهای ایرانی، و ایجاد مسیرهای مالی شفاف، می‌تواند جایگاه خود را در بازار جهانی بازیابد؛یا در صورت تداوم وضعیت فعلی، افت قیمت‌های اخیر ممکن است به یک «نقطه تعادل جدید» در سطح پایین‌تر تبدیل شود و درآمد هزاران کشاورز و صادرکننده برای مدت طولانی تحت فشار بماند.
در چنین شرایطی، نقش سیاست‌گذاران و صادرکنندگان واقعی بیش از همیشه حیاتی است. ثبات در تصمیم‌های ارزی، حمایت از صادرات فرآوری‌شده، و شفافیت در زنجیره توزیع می‌تواند مسیر بازار را از بحران به سمت تعادل بازگرداند.اما اگر این فرصت از دست برود، طلای سرخ ایران ممکن است در رقابت جهانی، رنگ ببازد.
